[Almen]
Op de brandstapel hoort Aleyda de stem van god. “U bent een vrouw?” vraagt ze vertwijfeld. “Over 549 jaar noemen ze dat genderneutraal,” is het antwoord. Aleyda uit Almen werd in 1472 als eerste vrouw in de Nederlanden schuldig bevonden aan hekserij en verbrand. In het toneelstuk De Heks van Almen legt toneelschrijfster en actrice Manja Bedner de verbinding tussen vroeger en nu. “De trauma’s van toen zijn nu nog voelbaar.”
Tekst: Feikje Breimer Foto: Vincent Tollenaar
Aleyda was een vrouw van vlees en bloed, ze leefde samen met de pastoor van Almen en had met hem een volwassen dochter. Zo ging dat in de Achterhoek en de pastoor had hiervoor 22 jaar eerder al absolutie gehad, maar Aleyda niet. Ze belandde hiervoor in de gevangenis van Zutphen en bekende na marteling dat ze een tovenares was.
Voelbaar verhaal
Elsje August de Meijer woont in de oude pastorie aan het Besselinkpad waar Aleyda ooit de vloeren dweilde en kookte. In de oude rechtbankverslagen wordt ze de dienstmaagd van de pastoor genoemd. Toen Elsje in 1976 hier kwam wonen, deed ze historisch onderzoek naar het gebouw. Onderzoek dat Manja heeft gebruikt bij het schrijven van De Heks van Almen. Met haar handen geeft ze tussen duim en wijsvinger aan hoe weinig feitelijke tekst er is over het proces tegen Aleyda. “Ik wil het verhaal voelbaar maken en dichtbij. Ik heb de leemtes vormgegeven door mij af te vragen wat gebeurd zou kunnen zijn. In het stuk is Aleyda vroedvrouw en is ze aanwezig bij de geboorte van een kind dat een afwijking heeft.” Elsje knikt bevestigend. “In dezelfde situaties door de eeuwen heen waren het vaak vroedvrouwen en vrouwen met kennis van kruiden die tot de brandstapel veroordeeld werden. Ook hun dochters liepen een groot risico om beschuldigd te worden.”
Moeder en dochter zijn de volledige cast van De Heks van Almen. Manja speelt Aleyda, Julia Bedner speelt dochter Greetje, de pastoor, de rechter én god. Wanneer het verhaal beklemmend is, zijn ze zichzelf en stappen moeiteloos uit de 15e eeuw in de 21e eeuw met mobieltje en al. “Wil je mijn hand schminken? Vooral rood bij de nagels.” Als Manja steekt ze haar hand uit bij de vraag, halverwege de scène schrikt Julia en is als dochter Greetje ontdaan over de martelmethodes die haar moeder Aleyda heeft ondergaan. De actrices weten vakkundig het publiek mee te nemen in de omschakelingen. Ze roepen de vraag op wat de heksenvervolgingen voor effect hebben op vrouwen en de maatschappij van nu. De ‘MeToo’ beweging. De social media waarop mensen nog steeds tot zondenbok worden gemaakt.
Brandstapel aangrijpend
Elsje zag één van de eerste voorstellingen van De Heks van Almen. “Ik vond het zeer aangrijpend hoe je naar de brandstapel liep. Ik had kippenvel.” Bewust koos Manja ervoor om de scène niet met vlammen en effecten uit te voeren. “Het gaat mij niet om het choqueren! Ik wil bewustzijn bereiken over deze oude geschiedenis en de effecten ervan op de huidige maatschappij. En eerherstel voor alle vrouwen en het vrouwelijke. De band van vrouwen en dochters is doorbroken, er is een scheiding gekomen tussen hoofd en hart. Intuïtie, noem het het zesde zintuig, wordt als onzin afgedaan. Terwijl iedereen dit heeft!”
Elsje was één van de eerste vrouwelijke rechters in Nederland en heeft met grote interesse rechtbankverslagen rond de heksenvervolging uitgeplozen. Het blijft volgens haar lastig om de gang van zaken te grijpen. “Hoe werkten en werken die systemen en hoe kun je ze veranderen? Je stond er bij beschuldiging van tovenarij alleen voor. Niemand wilde je helpen, want dan werd diegene ook van hekserij beschuldigd. Dit was een heel krachtige manier om banden tussen vrouwen onderling te verbreken. Je was veilig wanneer je je beperkte tot de verzorgende rol als moeder. Toen ikzelf moeder werd werd ik op mijn werk afgeserveerd, zo ging dat in de jaren 70 nog.”
De Heks van Almen op tournee
Manja wil graag in samenwerking met lokale deskundigen het toneelstuk De Heks van Almen spelen op andere locaties in Nederland. Het verhaal van Aleyda is leidend maar in het stuk zal ze naar lokale omstandigheden verwijzen. Voor meer informatie is een e-mail de eerste stap: info@theatermakersachterhoek.nl
Voor informatie over speeldata in het najaar: kamertheater.com