[Ulft]
Tot een jaar geleden was de Japanse duizendknoop een sierplant die je in tuincentra kon aanschaffen. Inmiddels is de sierlijke groeier een nachtmerrie voor particulieren, gemeenten en andere overheden en grondbezitters. Het is een woekeraar die niet te bestrijden leek. Totdat in Ulft werd bedacht en bewezen dat vrieskou de achilleshiel van de invasieve exoot is.
Tekst: Gerard Menting Foto: Roel Kleinpenning
Een temperatuur van -35 graden Celsius; die kou is dodelijk voor de Japanse duizendknoop. De ontdekking van het Ulftse innovatiebureau Tibach lijkt een keerpunt in de hopeloos lijkende strijd tegen de tropische woekerplant. Waar de vrieslansen van Tibach in de grond hebben gestaan, bleef slechts een rottende restmassa van de Fallopia japonica achter.
Van alles was al geprobeerd om de Japanse duizendknoop de nek om te draaien. Verbranden, uitgraven, varkens inzetten om ze op te peuzelen, injecteren met glyfosaat, jarenlang afdekken met plastic; niets bleek blijvend effectief. Maaien van stukken begroeid met die duizendknoop werkt zelfs verdere verspreiding in de hand. Elk stukje stengel of wortel kan weer uitlopen en in korte tijd tot een nieuwe plant uitgroeien.
Doe je er niets aan, dan verdringt de exoot andere planten. Een vervelend probleem, vond ook Scouting Gendringen, dat ermee werd geconfronteerd bij het onderhoud van het fruitbos dat op een braakliggend terrein was aangeplant. Zo kwam het probleem op het bordje terecht van André Evers, zelf actief bij de scouting maar ook een van de zeven techneuten van het Technisch Innovatiebureau Achterhoek (Tibach).
Vier keer zoveel
“Het is een plant die veel schade kan veroorzaken, de wortels kunnen asfalt en beton openbreken”, schetst Evers. “Het is een serieus probleem, dat ik in de groep gooide. Uit eigen onderzoek werd duidelijk dat in ons land op zo’n 13.000 locaties in totaal al 14,85 vierkante kilometer is begroeid met Japanse duizendknoop. Doe je niks, dan is dat over 25 jaar al 60 vierkante kilometer, vier keer zoveel”, rekent Evers voor met cijfers uit onder meer de verspreidingsatlas Exoten van FLORON. Het lijkt een mooie struik, maar wat er onder de grond zit, zie je niet. “Dan kun je zeggen: wat niet weet, wat niet deert, maar dan kom je in grote problemen. Bewoners van een historisch pand klopten bij ons aan, daar groeide duizendknoop tegen de gevel. Ze trekken het er met de hand uit, maar dat is geen blijvende oplossing. De wortels dringen overal doorheen. Inmiddels groeiden er al takken in het huis.”
In Azië maakt de plant deel uit van het ecosysteem, in ons land zijn er geen natuurlijke vijanden te vinden. In de schaduw van de duizendknoop, die tot vier meter hoog wordt, groeit niks. Andere planten worden verdreven. Op de oevers van watergangen ontstaat zo erosie, het zand tussen de wortels spoelt weg. “Waterschappen zitten er ook mee”, weet Evers.
Hekel aan kou
Observeren van de plant bracht de techneuten van Tibach op het spoor van een oplossing. “In het najaar verhouten de stengels. Dat bracht ons op het idee dat die wel eens een hekel konden hebben aan kou.”
Ze deden een proef met twee stukken wortel in glazen potten, waarvan eentje eerst een etmaal bij een temperatuur van -12 in de vriezer lag. De ene groeide gewoon verder, bij het stuk wortel uit de vriezer zat geen leven meer in, begon te stinken en weg te rotten. De volgende stap was om die kou in de bodem te krijgen. Daarvoor werd een vrieslans bedacht, die de bodem kan afkoelen tot 35 graden onder nul. Doe je dat een week, dan is het definitief gedaan met de woekeraar, bleek uit een proef in Gendringen. Wageningen University & Research (WUR) deed daar onderzoek naar de methode van Tibach en concludeerde dat het niet schadelijk was voor het bodemleven. Ook de zadenbank in de bodem, dieper liggende zaden van oorspronkelijke vegetatie, blijft intact volgens het onderzoeksrapport. In Oude IJsselstreek zijn zo al zes plekken behandeld en definitief duizendknoopvrij.
Opschalen
“We zijn nu bezig met opschalen”, vertelt Evers over Tibach, dat van de provincie Gelderland een bijdrage kreeg voor de verdere ontwikkeling van het systeem. “Voor kleinere locaties is een installatie in ontwikkeling met een gesloten systeem met een aggregaat en een tank met biologisch afbreekbare koelvloeistof. Die voorziet de lansen, die om de meter in de grond gaan, van kou. Deze kan worden gekoppeld aan de meterkast van een woning, zodat bijvoorbeeld achtertuinen aangepakt kunnen worden.”
Een grotere mobiele installatie voor bestrijding van 30 tot 50 vierkante meter per week is al gebruiksklaar. Duizendknoopbestrijding Nederland uit Velp, uitvoerend partner, gaat daarmee vanaf februari op pad.”
Bevriezen van de grond kost flink wat energie, maar dat geldt ook voor maaien, elektrocutie, afgraven en verbranden. “Doordat de plant met één vriesbehandeling wordt verdelgd, is dit op lange termijn altijd duurzamer en dus ook goedkoper.”
Met groene diesel kan al duurzamer worden gewerkt, maar Tibach wil nog een stap verder gaan en mikt op een aggregaat op waterstof.
Mediterraan draaigatje
Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit zag meteen de potentie van de nieuwe techniek en gaf opdracht te onderzoeken of ook andere invasieve soorten zo te verdelgen zijn. “De hoofdreden is dat ze gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen zoveel mogelijk wil beperken”, zegt Evers. Bovenaan de lijst staat een exotische mier die voor veel overlast zorgt. De Tapinoma nigerrimum komt met de import van planten uit Zuid-Europa mee naar ons land en bouwt nesten van vele honderden meters omvang. “Heb je zo’n nest eenmaal in je buurt, dan is de overlast enorm”, weet Evers. Draaigatjes zijn agressief en kunnen gemeen bijten, waarna ze vanuit het achterlijf een bijtende vloeistof in de wond brengen.” De koninginnen zitten diep onder de grond en de kunst is, legt Evers uit, om die te bereiken. Het uitschakelen van de koningin en de 300 prinsjes die er jaarlijks bijkomen en uitgroeien tot nieuwe koninginnen is de enige manier om de kolonie uit te schakelen. Uit een onderzoek van WUR en EIS (Kenniscentrum Insecten) is gebleken dat ook deze exoot met kou te bestrijden is.
Grote waternavel
Waterschappen hopen met bevriezing een oplossing te hebben voor het bestrijden van de grote waternavel, een explosieve groeier uit Zuid-Amerika die op de Europese Unielijst van ongewenste invasieve exoten staat. In de zomer kunnen watergangen in enkele weken dichtgroeien met een waternaveldeken van 20 tot 30 centimeter dik. Daardoor wordt de stroming uit het water gehaald, verdringt de waternavel inheemse planten en dieren en watervogels kunnen verdrinken als ze eronder terechtkomen. “Nu moeten die planten handmatig worden verwijderd, en na een paar weken opnieuw, want zo hard groeien ze”, zegt Evers.
De interesse voor de Achterhoekse vinding groeide door de resultaten gestaag, al zijn met name overheden nog wat aarzelend omdat ze wel vaker hebben geïnvesteerd in oplossingen die achteraf toch niet het ei van Columbus bleken. Een bijzondere erkenning was er uit de ondernemerswereld. Op de jaarlijkse kamer van Koophandel-lijst van meest innovatieve bedrijven van 2022 prijkt Tibach op de 22ste plaats.
Schadelijke exoten op EU-lijst
De Europese Unie heeft een lijst opgesteld met exotische planten, dieren en andere organismen die schadelijk worden geacht en waarop een verbod ligt om ze te houden, kweken, verhandelen, transporteren en importeren. De Afghaanse duizendknoop, de Afrikaanse klauwkikker, de dwergvuurmier en watersla horen tot de 22 soorten die recent zijn toegevoegd.
In totaal telt Europa zo bijna honderd ongewenste invasieve exoten. Er zijn er meer, maar als niet alle landen het ermee eens zijn, halen ze de lijst niet. Ook als er geen effectieve bestrijdingsmethode bekend is, komen ze niet op de lijst. Daarom staat de Japanse duizendknoop er (nog) niet op.
De Unielijst invasieve exoten is te vinden op de website van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, nvwa.nl.